H περίπτωση του Θεάτρου μέσα από γραπτά και προφορικά κείμενα
Σταμάτης Π. Γαργαλιάνος
Εισαγωγή
Με τον όρο «παλίμψηστο» εννοούμε αρχαία κείμενα που γράφτηκαν σε πάπυρους και περγαμηνές ή ζωγραφικούς πίνακες που επικαλύφθηκαν με άλλο κείμενο ή εικόνα πολλά χρόνια αργότερα για να χρησιμοποιηθούν ξανά ως βάση για τη δημιουργία νεότερων έργων. Αυτό συνέβαινε για λόγους οικονομίας στα υπάρχοντα υλικά (καμβάδες, περγαμηνές), ειδικά όσα σπάνιζαν σε εποχές που η τεχνολογία δεν ήταν ανεπτυγμένη. Κατ’ άλλους, το «παλίμψηστο» είναι μια περγαμηνή όπου έχει αποξεστεί μια πρώτη εγγραφή για να χαραχτεί μια άλλη, η οποία δεν κρύβει εντελώς την αρχική, έτσι ώστε να μπορούμε να διαβάζουμε το υπάρχον παλαιό κείμενο πίσω από το νέο. Συνεπώς, μεταφορικά μιλώντας, με τη λέξη παλίμψηστα (βλ. υπερκείμενα) εννοούμε όλα τα έργα που προέρχονται από κάποιο παλαιότερο έργο, μέσω μετασχηματισμού ή μίμησης.
Πρώτο μέρος
Συχνά είχαμε και την περίπτωση της απόκρυψης κάποιων κειμένων για λόγους θρησκευτικούς ή πολιτικούς: όταν ένα κείμενο δεν ήταν αρεστό (χριστιανικά, “αιρετικά”, αρχαία κλασικά) από το ευρύ κοινό, σβηνόταν και επ’ αυτού εγράφοντο άλλα. Επρόκειτο για μια μορφή λογοκρισίας, που δεν είχε μεγάλο αντίκτυπο στο αναγνωστικό κοινό, που άλλωστε ήταν περιορισμένο, λόγω ημιμάθειας. Με τα παλίμψηστα έχουμε τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους ένα μεταγενέστερο κείμενο ωθεί τους αναγνώστες του, ρητά ή υπόρρητα, να διαβάσουν ή να θυμηθούν κάποιο παλαιότερο.
Στην σύγχρονη εποχή και με ελεύθερη απόδοση, παλίμψηστο είναι η μεταλλαγή μιας γνωστής λέξης ή φράσης, συνήθως γραμμένης πριν πολλά χρόνια, σε μια άλλη λέξη ή φράση οι οποίες βασίζονται στην αρχική, αλλά μεταλλάσσονται για να δώσουν ένα άλλο νόημα, συνήθως χιουμοριστικό ή για να τονίσουν περισσότερο μια νέα -τωρινή- κατάσταση.
Τέτοιες περιπτώσεις συναντάμε σε τίτλους άρθρων περιοδικών ή εφημερίδων, κυρίως κοινωνικού και σατιρικού περιεχομένου. Επίσης, τα διαβάζουμε σε τίτλους θεατρικών έργων, κυρίως επιθεωρήσεων, όπου ο συγγραφέας τους θέλει να προσελκύσει την προσοχή του κοινού ώστε να δουν την παράσταση περισσότεροι θεατές.
Μια άλλη μορφή σύγχρονου παλίμψηστου είναι οι προσθήκες λέξεων σε μια παλαιότερη φράση, π.χ. στην φράση «Τίμα τον Πατέρα σου» τέθηκε η φράση «που δεν σεβάστηκε την μητέρα σου» (θεατρικό έργο Γιαλαμά-Πρετεντέρη «Μιας Πεντάρας Νιάτα», 1967) προκειμένου να σατιρισθεί το γεγονός ότι ο κεντρικός ήρωας έχει ισχυρά κίνητρα να μην σέβεται τον πατέρα του.
Την μορφή αυτή την συναντάμε και στον προφορικό λόγο, όπου κάποιος λογοπλάστης μπορεί να μεταλλάσσει μια γνωστή φράση και να την φέρει στα μέτρα του λόγου που διατυπώνει.
Γνωστοί συγγραφείς κόμικς (βλ. Αρκάς) βάζουν παλίμψηστα στον γραπτό λόγο τους για να ειρωνευτούν μια κοινωνική ή πολιτική κατάσταση