Προτάσεις κάλυψης των αναγκών των μαθητών
Σταμάτης Γαργαλιάνος – Γιώργος Μακρίδης – Δήμητρα Τσιάκα
Περίληψη
Σε αυτό το άρθρο μελετάται το ζήτημα της έλλειψης μαθημάτων Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Ε.Π.) στην ελληνική Εκπαίδευση, καθώς και οι λόγοι που αυτά δεν υπάρχουν. Παράλληλα εξετάζεται η ανάγκη και η χρησιμότητα του αντικειμένου αυτού όχι μόνο στην Εκπαίδευση, αλλά και σε όλη την ελληνική κοινωνία. Διαπιστώνεται ότι όταν δεν υπάρχει Ε.Π. στα ελληνικά Σχολεία, οι απόφοιτοί τους δυσχεραίνονται στο να επιλέξουν το επάγγελμα που ταιριάζει τόσο στις σωματικές, όσο και στις πνευματικές τους ικανότητες, καθώς και στα όνειρα για όλη τους τη ζωή. Το ζήτημα δεν είναι μόνο ποσοτικό αλλά και ποιοτικό, δηλαδή ο τρόπος και η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθούν ώστε να παρουσιασθούν τα υπάρχοντα επαγγέλματα εντός των σχολικών αιθουσών με τον καταλληλότερο τρόπο, τέτοιο που θα δώσουν στους εκπαιδευόμενους την επιθυμία να τα προσεγγίσουν, διερευνητικά.
Κατωτέρω, παρουσιάζονται πίνακες και διαγράμματα που προέκυψαν μετά από μια σημαντική έρευνα στους κόλπους μαθητών Γυμνασίου και Λυκείου σε όλη την Ελλάδα, προκειμένου να αποδειχθεί με ακρίβεια το ανωτέρω έλλειμμα στο πεδίο αυτό.
Λέξεις-κλειδιά: Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Παιδεία, Εκπαίδευση, Σχολεία, Μαθητές, Γυμνάσιο, Λύκειο, Σ.Ε.Π.
Εισαγωγή
Τα τελευταία 20 (είκοσι) χρόνια είναι έντονη η απουσία μαθημάτων Επαγγελματικού Προσανατολισμού στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Παράλληλα, εκείνοι που παρακολούθησαν μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού -κυρίως σημερινοί φοιτητές, αλλά και πτυχιούχοι Πανεπιστημίου- πριν αυτά καταργηθούν, δηλώνουν ότι δεν έμειναν ικανοποιημένοι από όσα διδάχθηκαν σε αυτά, ενώ στη συντριπτική τους πλειοψηφία σημειώνουν ότι δεν τους βοήθησαν καθόλου τα συγκεκριμένα μαθήματα στο να διαλέξουν κάποια ειδικότητα ή επάγγελμα. Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του βαθμού ικανοποίησης που είχαν οι μαθητές/φοιτητές από τα μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού, με το βαθμό αποτελεσματικότητας αυτών ως προς τις επιλογές που έκαναν στη ζωή τους.
Όλη η συλλογιστική μας για τα μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού επεκτείνεται και στο επίπεδο της ουσιαστικής λειτουργίας και αποτελεσματικότητας αυτού, εκτός φυσικά από την αναγκαιότητα της παρουσίας του στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Η πλειοψηφία εκπαιδευτικών αλλά και μαθητών/φοιτητών αναζητά περισσότερους από έναν τρόπο διδασκαλίας των μαθημάτων τέτοιου περιεχομένου. Οι βιωματικές ασκήσεις, τα βιντεοσκοπημένα στιγμιότυπα, η δραματοποίηση, οι ομιλίες και οι συναντήσεις με ειδικούς, όπως επίσης και οι επισκέψεις σε επαγγελματικούς χώρους θα αποτελέσουν, κατά σειρά, τις σημαντικότερες προτάσεις τους.
Μεθοδολογία
Για την εκπόνηση αυτού του άρθρου συντάξαμε ένα ερωτηματολόγιο 25 ερωτήσεων, βασισμένο στην περιγραφική έρευνα και στην μέθοδο SPSS. Ο πληθυσμός του δείγματος διαμορφώθηκε με κριτήριο τις ερευνητικές υποθέσεις της έρευνας ή, αλλιώς, τις υποθέσεις εργασίας, τους «πρωταγωνιστές» της εκπαιδευτικής διαδικασίας με βάση την εμπλοκή τους με το ερευνητικό αντικείμενο, την γρηγορότερη και αποτελεσματικότερη προσέγγισή τους και, τέλος, την εξεύρεση του προσφορότερου και καταλληλότερου τρόπου στο να ανταποκριθούν άμεσα και εύκολα.
Επίσης ελήφθη σοβαρά υπ’όψιν η δυσκολία διακίνησης και φυσικά συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων εν καιρώ πανδημίας (3ο τετράμηνο 2020) και με κλειστές για μεγάλο χρονικό διάστημα τις εκπαιδευτικές δομές. Επομένως, η αποστολή μέσω emails του συνδέσμου (link) με το ερωτηματολόγιο θεωρήθηκε ως ο καλύτερος τρόπος διακίνησης των ερωτηματολογίων, ώστε, αφενός μεν για λόγους ασφαλείας να αποφευχθεί η άμεση επαφή με τους ερωτώμενους και αφετέρου να συμπληρωθούν τα ερωτηματολόγια γρηγορότερα και ευκολότερα.
Για όλους τους παραπάνω λόγους προτιμήθηκε η δημιουργία ενός ηλεκτρονικού ερωτηματολόγιου, με φιλική ως προς το χρήστη συμπλήρωση των απαντήσεων, αλλά και με ταυτόχρονη αναφορά στη διαχείριση κατά την υποβολή του.
Βασικά αποτελέσματα
Στην ερώτηση εάν διδάχθηκαν Επαγγελματικό Προσανατολισμό ως μαθητές ή φοιτητές, το 70,7% απάντησε αρνητικά, ενώ το 29,3% αυτών απάντησε θετικά (Γράφημα 1).
Όπως αναμενόταν σημειώθηκε στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση κατά ηλικία (p = 0,000), αλλά και κατά βαθμίδα εκπαίδευσης (p = 0,000). Έτσι μόνο το 2,9% των εκπαιδευομένων μέχρι 18 ετών δήλωσε ότι έχει παρακολουθήσει μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού, όταν το αντίστοιχο ποσοστό γι’ αυτούς που είναι 18 ετών και πάνω είναι 70,8%.
Η ανάλυση κατά εκπαιδευτική βαθμίδα ξεκαθαρίζει το τοπίο, διότι οι μαθητές και οι μαθήτριες στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο αγνοούν την ύπαρξη Επαγγελματικού Προσανατολισμού, αφού δεν υπάρχει καθόλου στο Πρόγραμμα Σπουδών και κατ’ επέκταση στο ωρολόγιο πρόγραμμά τους (Γράφημα 2).
Έτσι μόνο το 6,3% των μαθητών λυκείου δήλωσε ότι έχει παρακολουθήσει μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού, όταν το αντίστοιχο ποσοστό για τους φοιτητές είναι 68,1%. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι το 2011 ακόμα και μέσα σε αρκετά λύκεια υπήρχαν Γραφεία Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού (ΓΡΑΣΕΠ), όπου το ρόλο των συμβούλων έπαιζαν εκπαιδευτικοί που είχαν επιμορφωθεί καταλλήλως, κλείνοντας προσωπικά ραντεβού με μαθητές ακόμα και με γονείς προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες, αλλά και διανέμοντας επικαιροποιημένο σχετικό υλικό στους ενδιαφερόμενους.
Όμως, κατά πόσο δηλώνουν ικανοποιημένοι όσοι μαθητές/φοιτητές παρακολούθησαν μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού; Οι δύο στους τρεις, δηλαδή το 75,4% έμειναν από λίγο έως καθόλου ευχαριστημένοι, μάλιστα το ποσοστό στους μαθητές/φοιτητές που δεν έμειναν καθόλου ευχαριστημένοι έφτασε το 42,1% (Γράφημα 3). Μόνο το 22,8% δήλωσε αρκετά ικανοποιημένο, ενώ ελάχιστοι ήταν εκείνοι που δήλωσαν από πολύ έως πάρα πολύ ικανοποιημένοι (1,8%). Πάντως τα αγόρια δηλώνουν περισσότερο δυσαρεστημένα από τα κορίτσια, αφού αυτά που δήλωσαν από λίγο έως καθόλου ικανοποιημένα ήταν 83,3%, όταν το αντίστοιχο ποσοστό των κοριτσιών εντοπίσθηκε στο 74,5%.
Όπως βλέπουμε και στο Γράφημα 4, στο ερώτημα εάν τους βοήθησαν τα μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού στο να διαλέξουν κάποια ειδικότητα ή κάποιο επάγγελμα, μόνο το 11,8% δήλωσε θετικά, ενώ το 88,2% των μαθητών/φοιτητών δήλωσε Όχι.
Μάλιστα, χωρίς να σημειωθεί στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση κατά φύλο, σε συνδυασμό με την προηγούμενη ερώτηση, ερμηνεύεται η δυσαρέσκεια των αγοριών, αφού μόνο το 5,7% αυτών υποστηρίζει ότι βοηθήθηκε στο να βρει κάποια ειδικότητα ή επάγγελμα, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των κοριτσιών είναι 13,9%.
Η παραπάνω εκτίμηση επιβεβαιώνεται και ως προς την ένταση (Γράφημα 5), αφού η πλειοψηφία των μαθητών (55,9%) που παρακολούθησε μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού δήλωσε ότι βοηθήθηκε για τις επιλογές που έκανε από λίγο έως καθόλου. Το 32,4% επεσήμανε ότι βοηθήθηκε αρκετά και μόνο το 11,8% αυτών δήλωσε ότι ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός τους βοήθησε από πολύ έως πάρα πολύ για τις επιλογές που έκαναν. Επομένως, οι μαθητές/φοιτητές κρίνουν και εκ του αποτελέσματος, δηλαδή από το κατά πόσο βρήκαν λύσεις και εναλλακτικές διεξόδους στη ζωή τους, από την εμπειρία παρακολούθησης μαθημάτων Επαγγελματικού Προσανατολισμού. Έτσι λοιπόν, δεν αρκεί να σταθούμε στην ανυπαρξία μαθημάτων Επαγγελματικού Προσανατολισμού στο Σχολείο ή το Πανεπιστήμιο, αλλά να επεκτείνουμε την αναζήτησή μας στο κατά πόσο, όταν και όπου λειτουργεί, ικανοποιεί τις υπάρχουσες ανάγκες.
Από την ανάλυση που κάναμε συσχετίσαμε τον βαθμό ικανοποίησης που είχαν οι μαθητές/φοιτητές από τα μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού, με το βαθμό αποτελεσματικότητας ως προς τις επιλογές που έκαναν στη ζωή τους και διαπιστώσαμε ότι υπάρχει ισχυρή συσχέτιση (r ≤ 0,796). Άρα η αναζήτησή μας θα πρέπει να επεκταθεί και στον τρόπο εφαρμογής των μαθημάτων Επαγγελματικού Προσανατολισμού, ώστε να καταστεί χρήσιμος και ωφέλιμος για τους μαθητές/φοιτητές, αλλά και για την κοινωνία γενικότερα.
Επιθυμίες – προτάσεις των μαθητών Γυμνασίου-Λυκείου
Πώς θα ήθελαν λοιπόν να διδάσκεται ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός στην ελληνική εκπαίδευση; Σε μια ερώτηση πολλαπλών επιλογών οι μαθητές/φοιτητές δήλωσαν σε ποσοστό 76% ότι θέλουν να διδάσκεται με βιωματικές ασκήσεις, το 58,1% με δραματοποίηση, το 54,5% με προβολή βίντεο, το 30,5% με εισηγητικές ομιλίες και με συναντήσεις με ειδικούς και ένα 2,4% με άλλους τρόπους (Γράφημα 6). Στους άλλους τρόπους περιλαμβάνονται οι επισκέψεις – ξεναγήσεις σε επαγγελματικούς χώρους και η επιτόπια έρευνα με τη μορφή συνεντεύξεων από επαγγελματίες του χώρου. Η πλειοψηφία των μαθητών (82%) δήλωσε παραπάνω από μια μορφή διδασκαλίας των μαθημάτων και μάλιστα ο συνδυασμός “βιωματικές ασκήσεις – δραματοποίηση – βίντεο” επιλέχθηκε από το 25% αυτών.
Σε αντίστοιχη ερώτηση στους εκπαιδευτικούς οι βιωματικές ασκήσεις, αποτελούν την πιο δημοφιλή απάντηση, αφού συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό με 74,8%, δηλαδή περίπου ίδιο ποσοστό με αυτό των μαθητών/φοιτητών (76%). Η δραματοποίηση στους μαθητές συγκεντρώνει μεγαλύτερο συγκριτικά ποσοστό με 58,1% έναντι 42,4% στους εκπαιδευτικούς. Σημαντική διαφορά εντοπίζεται στις εισηγητικές ομιλίες και στις συναντήσεις με ειδικούς, όπου οι μαθητές δηλώνουν τον τρόπο αυτό σε ποσοστό 30,5% έναντι των εκπαιδευτικών που προτείνουν αυτόν τον τρόπο σε ποσοστό 9,9%. Αρκετά ενισχυμένη παρουσιάζεται η προβολή βιντεοσκοπημένων στιγμιότυπων και για τους μαθητές/φοιτητές με 54,5% αλλά και για τους εκπαιδευτικούς με 73,5% (Γράφημα 7).
Η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών δήλωσε ότι επηρεάστηκε σημαντικά από την απουσία ή την ελλιπή παρουσία του Επαγγελματικού Προσανατολισμού στο χώρο της εκπαίδευσης. Από την έρευνα στους μαθητές διαπιστώνεται η απουσία μαθημάτων επαγγελματικού προσανατολισμού στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι μαθητές στην Γ΄ Γυμνασίου θα πρέπει να αποφασίσουν σε ποιο τύπο Λυκείου (Γενικό, Επαγγελματικό, Καλλιτεχνικό, κτλ.) θα συνεχίσουν τις σπουδές τους, όπως επίσης οι μαθητές της Α΄ Λυκείου να επιλέξουν ομάδα προσανατολισμού (Ανθρωπιστικών ή Θετικών Σπουδών) για τη συνέχεια στο Γενικό Λύκειο ή κάποιον τομέα για τη συνέχεια στο Επαγγελματικό Λύκειο. Δυστυχώς, αρκετοί γονείς και κηδεμόνες προσπαθούν να καλύψουν περιστασιακά και μάλιστα την τελευταία στιγμή την ανάγκη των παιδιών τους στο τέλος της Γ΄Λυκείου, όταν τα παιδιά φτάνουν στις πανελλήνιες εξετάσεις και τη συμπλήρωση του μηχανογραφικού τους δελτίου, αναζητώντας εναγωνιωδώς Συμβουλευτικά Κέντρα Επαγγελματικού Προσανατολισμού.
Όμως ακόμα και εκείνοι που παρακολούθησαν μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού (κυρίως φοιτητές) δεν έμειναν ικανοποιημένοι, ενώ, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, σημειώνουν ότι δεν τους βοήθησαν καθόλου τα μαθήματα αυτά στο να διαλέξουν κάποια ειδικότητα ή επάγγελμα. Υπήρξε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του βαθμού ικανοποίησης που είχαν οι μαθητές/φοιτητές από τα μαθήματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού, με το βαθμό αποτελεσματικότητας αυτών ως προς τις επιλογές που έκαναν στη ζωή τους.
Συμπεράσματα
Η αναγκαιότητα του Επαγγελματικού Προσανατολισμού σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες γίνεται αρκετά εμφανής και μάλιστα σε κοινωνικές συνθήκες που απαιτούν από τους εκπαιδευόμενους τις απαραίτητες πληροφορίες, γνώσεις αλλά και αποφάσεις για την προσωπική τους πορεία. Η προσαρμογή τους στις σύγχρονες συνθήκες της «κοινωνίας της Γνώσης, της Πληροφορίας και της Τεχνολογίας» προϋποθέτει την απαραίτητη ευελιξία, αλλά και την ύπαρξη εναλλακτικών λύσεων-επιλογών προσαρμοσμένων στις εκάστοτε ιδιαιτερότητές τους.
Επομένως η αναζήτηση και ο προβληματισμός μας για τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό θα πρέπει να επεκτείνεται και στον τομέα της ουσιαστικής λειτουργίας και αποτελεσματικότητας αυτού, εκτός φυσικά από την αναγκαιότητα της παρουσίας του στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Η πλειοψηφία εκπαιδευτικών και μαθητών/φοιτητών προτείνει περισσότερους από έναν τρόπο διδασκαλίας των μαθημάτων επαγγελματικού προσανατολισμού. Οι βιωματικές ασκήσεις, τα βιντεοσκοπημένα στιγμιότυπα, η δραματοποίηση, οι ομιλίες και οι συναντήσεις με ειδικούς, όπως επίσης και οι επισκέψεις σε επαγγελματικούς χώρους αποτελούν κατά σειρά τις σημαντικότερες προτάσεις τους.
Βιβλιογραφία
Γρόλλιος, Γ. (2011). Προοδευτική εκπαίδευση και αναλυτικό πρόγραμμα. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Δημητρόπουλος, Ε. Γ. (1994). Σχολικός Εκπαιδευτικός και Επαγγελματικός Προσανατολισμός και Συμβουλευτική. Μέρος Πρώτο. Αθήνα: Γρηγόρης.
Δημητρόπουλος, Ε. & Βρετάκου, Β. & Ράπτη, Α. (1998). Λεξικό όρων Συμβουλευτικής- Προσανατολισμού και Επαγγελματικής ψυχολογίας. Αθήνα: Γρηγόρης.
Κατσαρού, Ε., Τσάφος, Β. (2003). Από την έρευνα στη διδασκαλία. Η εκπαιδευτική έρευνα δράσης. Αθήνα: Σαββάλας.
Κάτσικας, Χ. (2003). Οδηγός Σπουδών και Επαγγέλματος. ΑΕΙ. Αθήνα: Σαββάλας.
Μάικου, Α. (2010). Ο Θεσμός του Επαγγελματικού Προσανατολισμού και οι Θεσμοθετημένες Δομές Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Δ.Ε. Πάτρα: ΕΑΠ.
Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. (2002). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών–Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης. Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. – Π.Ι.
Δημητρόπουλος, Ε.Γ. (1997). Συμβουλευτική και Επαγγελματική Αγωγή στην Ελλάδα. Μια περιγραφική–αξιολογική παρουσίαση. Στο: Πρακτικά Α΄ Κυπροελλαδικού Συνεδρίου Συμβουλευτικής με θέμα: Συμβουλευτική και Επαγγελματική Αγωγή: Κύπρος – Ελλάδα – Ευρώπη. Λευκωσία.
Κασσωτάκης, Μ. (2001). Η Εφαρμογή του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού στην Ελληνική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Παρελθόν, Παρόν και μέλλον. Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου του Ε.Κ.Ε.Π. Στο: Οι εξελίξεις στη Συμβουλευτική και τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό στην αυγή του 21ου αιώνα. Αθήνα.
Μαρούδα-Χατζούλη, Α. (1996). Η λήψη αποφάσεων στην εκλογή επαγγέλματος. Στο: Λέσχη των Εκπαιδευτικών. 14.
Crehan, L. (2019). Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου. (μετφρ. Παπαηλιάδη, Μ.). Κρήτη: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.